علامه مجلسی
- توضیحات
- دسته: مشاهیر اصفهان
محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷ ه.ق در اصفهان - ۱۱۱۰ ه.ق در اصفهان) (۱۰۰۶ - ۱۰۷۷ شمسی) معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی فقیه شیعه و ملاباشی ایران در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسینصفویه بود. معروفترین اثر او بحارالانوار است که مجموعهٔ بزرگی از احادیث را گردآورده‌است.
زندگی
در سال ۱۰۳۷ هجری قمری، که این سال برابر است با عدد ابجدی جمله «جامع کتاب بحارالانوار»[۱]، در شهر اصفهان متولد گردید. پدرش محمدتقی مجلسی از شاگردان شیخ بهایی بود و در علوم اسلامی از بزرگان روزگار خود به شمار می‌رفت. پدربزرگش نیز مقصودعلی مجلسی نام داشت. مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری بود.
هنوز به سن ۴ سالگی نرسیده بود که نزد پدرش به تحصیل پرداخت[نیازمند منبع]و در مساجد برای نماز حاضر می‌شد. چنانچه خود می‌گوید: «الحمدلله رب‌العالمین که بنده در سن ۴ سالگی همه اینها را می‌دانستم؛ یعنی خدا و نماز و بهشت و دوزخ. و نماز شب می‌کردم در مسجد صفا، و نماز صبح را به جماعت می‌کردم و اطفال را نصیحت می‌کردم به آیت و حدیث، به تعلیم پدرم رحمةالله علیه».[۲] او در زمان کوتاهی تمام علوم رسمی زمان خود را فرا گرفت.[۳]
با وجود اینکه پدرش در علوم نقلی تبحر داشت، ولی بر اثر تغییر جهتی که در پدرش حاصل شده بود و بیشتر متمایل به علوم نقلی و بخصوص شرح و تفسیر احادیث گردیده بود، تنها علوم نقلی را از پدرش فرا گرفت و علوم عقلی را نزد آقا حسین خوانساری استفاده کرد.[نیازمند منبع]
علامه مجلسی در برخورد با اصولیان و اخباریان راهی میانه برگزید. وی در پاسخ پرسش‌کنندگان خود نوشت که «مسلک فقیر در این باب بین و وسط» است.[۴]
وی مانند دیگر فقهای سلف معتقد بود حکومت در صورت رعایت عدالت و رأفت، مشروع است و در صورت دورشدن از عدالت، مقبولیّت آن مخدوش می‌شود.[۵]مجلسی می‌گفت: حاکمان باید به شرایع دین پای‌بند باشند و چون صفویه مروّج دین مبین می‌باشد، قابل تقدیر است.[۶]
علامه در عین همکاری با حاکمان، از نصیحت آنها غفلت نورزید[۷] و در «عین‌الحیوة» فصلی را به احوال سلاطین و معاشرت نمودن با ایشان و عدل و جودشان اختصاص داد و ظلم ظالمان را مطرح کرده و شاهان و درباریان را از باده‌گساری، کبوتربازی و فساد برحذر داشته است.[۸]
وی در ۱۴ سالگی از ملاصدرا، اجازه روایت گرفت.[نیازمند منبع] و سپس در حضور استادانی چون علامه حسنعلی شوشتری، امیرمحمد مومن استرآبادی، میرزای جزایری، شیخ حرعاملی، ملا محسن استرآبادی، ملا محسن فیض کاشانی، ملا صالح مازندرانی، تحصیل کرد. وی در اندک زمانی بر دانشهای صرف و نحو، لغت و معانی و بیان، ریاضی، تاریخ، فلسفه، حدیث و درایه،رجال، فقه و اصول و کلام احاطه کامل پیدا کرد.
وی بعد از مرگ آقا حسین خوانساری در ۱۰۹۹ ه.ق در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی به مقام ملاباشی ایران رسید، عالی‌ترین مقام دینی کشور که تنها پس از پادشاه قرار می‌گرفت. مجلسی زندگی بسیار مجلل و آراسته‌ای داشت به طوری که سید نعمت‌الله جزایری همکار و شاگردش نوشته که حتی شلوار زنان خدمتکار و کنیزکان او از گران‌بهاترین پارچه‌های کشمیری بود.[۹]
لارنس لکهارت،از جمله مستشرقینی است که اقدام مجلسی مبنی بر گسترش روابط با شاه را بنا به انگیزه دینی می‌داند نه حرص و آز.[۱۰]
وی در زمان خود با توجه به نزدیکی به دربار شاه سلطان حسین، بر ضد آشنایی با دانشهای مبتنی بر خرد و استدلال برخاست و حتی نوشت که نباید پیرامون علم و صفات خداوند و شبهه‌های مربوط به قضا و قدر اندیشید.[۱۱] در همین دوران است که ملا صدرا تکفیر می‌شود و گفته می شود مجلسی، ملا محمدصادق اردستانی را از اصفهان بیرون می‌کند[۱۲] که این ادعا با توجه به توضیح تازه‌یابی از آقا محمدمهدی پاشنه طلا یزدی (نتیجه ملا محمدصادق اردستانی) در ذیل نگارش شجره نامه‌اش در صفحه آخر یکی از نسخ خطی محفوظ در کتابخانه ملی ایران رد می شود.[۱۳] علامه علی دوانی نیز متذکر شده است که این مطلب خلاف واقع و تهمتی به مجلسی است.[۱۴]
محمدرضا اصفهانی می‌نویسد:
مولانا محمدباقر مجلسی دراواخر شاه‌سلیمان و اوایل سلطنت شاه‌سلطان حسین بود. شاه، کمال متابعت در مطالب دینی از آنجناب داشت و در هر کار همراهی می‌نمود. مواعظ او شاه را سودمند آمد. از جمیع مناهی توجه نمود.[۱۵]
وی با دخالت در امور کشوری، علاوه بر اینکه از رواج فساد و تباهی و باده‌گساری -تا حد امکان- ممانعت کرد، تا حدی توانست اختلافات مذهبی را بکاهد و بدین وسیله از سقوط دولت صفوی جلوگیری کند. چنانکه پس از علامه، اختلافات مذهبی موجب قدرت‌یابی میرویس افغانی و قدرت‌یابی افاغنه شد. و نیز علاوه بر نفوذ در شاه، فرمان منع جنگ طوایف و دسته‌جات را از شاه گرفت و بدین وسیله از سیاست «تفرقه بیندار و حکومت کن» و جنگ قبایل جلوگیری کرد.[۱۶]
وی در ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ درگذشت و در جامع عتیق اصفهان مدفون شد.
منتقدین
علی شریعتی را از مخالفین بزرگ محمدباقر مجلسی دانسته‌اند.[۱۷] البته وصی تام الاختیار شریعتی محمدرضا حکیمی پس از مرگ او ادعا کرد: من به شریعتی قسمت‌هایی از بحارالانوار را نشان دادم و دیدگاه شریعتی نسبت به بحارالانوار و علامه مجلسی تغییر کرد و از من خواست کتبش را ویرایش کنم.[۱۸][پیوند مرده]
گفته می‌شود وی در طول عمر خود بیش از ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ سطر، مطلب نوشته‌است که اگر به سالهای عمر وی تقسیم شود در هر سال نزدیک به ۲۰٬۰۰۰ سطر نوشته‌است.[۱۹] بجز علی شریعتی، سید محسن امین و سید محمدحسین طباطبائی از منتقدان وی بودند و عقیده داشتند گرچه بحارالانوار از بزرگترین کتب حدیثی شیعه محسوب می‌شود اما نوشته‌های او نیاز به تجدیدنظر دارند و او مواد مفید را با مواد بی ارزش مخلوط کرده‌است.[۲۰] البته به نظر علمای شیعه اینگونه اظهارنظر نه بعنوان انتقاد بلکه در توصیف اثر او بوده و علامه مجلسی خود در این کار بدون جرح و تعدیل روایات صرفا به جمع احادیث موجود پرداخته است.
سید ابوالفضل برقعی قمی که البته مورد قبول اغلب علمای شیعه نیست و به گرایش به وهابی‌گری متهم است و مخالف اصل استفاده از روایات در کنار قرآن است در مورد مجلسی می‌نویسد:
یکی از مشکلات بزرگ مسلمین مسألة خرافات و موهومات است و متأسفانه کمتر دیده شده که آخوندها و معمّمین با بدعتها و خرافات که مورد علاقة مردم عوام است، مبارزه کنند. مجلسی که میل شدید به خرافات دارد و غیراو، برای دفاع از أحادیث «من بَلَغَهُ» و قاعدة «تسامح در أدلّة سنن» شبه دلیلی آورده‌اند که واضح البطلان است. البته حارِسُ البدع و مروّج الخرافات «محمّدباقر مجلسی»، شاید به منظور تقویت مذکور، مدّعی شده که این أخبار را فریقین نقل کرده‌اند أمِا قول او صحیح نیست. خود وی نیز نام کتابی از أهل سنّت را که ناقل چنین حدیثی باشد، ذکر نکرده‌است. شیخ بهایی در «وجیزه» فرموده: «و هِیَ ممّا تَفَرَّدنا بروایتهِ» این حدیث [از أحادیثی است] که فقط ما شیعیان نقل کرده‌ایم.
تالیفات
او در عمر ۷۳ ساله خویش، بیش از یکصد کتاب به زبان فارسی و عربی نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار است با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با ۲۶ جلد. حدود ۴۰ کتاب نیز به او نسبت داده شده‌است. اولین تألیف علامه را کتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‌اند که در سال ۱۰۶۳ تألیف شده است. آخرین تألیف او هم کتاب حق‌الیقین است مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی یک سال قبل از درگذشتش.
برخی کتب علامه عبارت‌اند از:
- بحار الأنوار، که یک مجموعه بزرگ روایی و تاریخی است و در ضمن آن تفسیر بسیاری از آیات قرآن کریم هم آمده‌است.
- مرآة العقول، شرح کافی ثقةالاسلام کلینی است در ۲۶ جلد.
- ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسی است در ۱۶ جلد.
- الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه امام چهارم شیعه (زین العابدین) است.
- شرح أربعین حدیث، که از بهترین کتب در این موضوع می‌باشد.
- حق‌الیقین، در اعتقادات است و به زبان فارسی نوشته شده است. (وی چندین کتاب کلامی دیگر نیز دارد.)
- زاد المعاد، در اعمال و ادعیه ماهها (فارسی)
- تحفة الزائر، در زیارات (فارسی)
- عین الحیاة، شامل مواعظ و حکم برگرفته از آیات و روایات اهل بیت شیعه (فارسی)
- صراط النجاة
- حلیة المتقین، در آداب و مستحبات زندگی روزانه و در طول زندگی (فارسی)
- حیاة القلوب در تاریخ پیامبران و ائمه شیعه در سه جلد (فارسی)
- مشکاة الأنوار، که مختصر حیات القلوب است (فارسی)
- جلاء العیون در تاریخ و مصائب اهل بیت شیعه (فارسی)
- توقیعات امام عصر همراه با ترجمه آنها.
- کتب فراوانی به‌عنوان ترجمه احادیث خاص مانند ترجمه توحید مفضل و ...
- کتبی در موضوع ترجمه ادعیه و زیارات همچون: زیارت جامعه کبیره و دعای سمات و ...
روز بزرگداشت[ویرایش]
در تقویم فعلی ایران روز ۳۰ مرداد ماه به نام روز بزرگداشت علامه مجلسی نام گذاری شده و هر ساله مراسمی به این منظور در دانشگاه آزاد اسلامی شهرمجلسی بر‌گزار می گردد.
